ABD – Çin Restleşmesi Nadir Toprak Elementlerinin Geleceğinde “Türkiye”

Times of Defence Yazarı – Mehmet Uslu – 14 Ekim 2025

Uluslararası ilişkilerin ve hızla değişen dinamiklerin gündemini “Değerli Nadir Toprak Elementleri” konusu ilerleyen dönemin ana başlıklarından birini teşkil edecektir. Rusya Ukrayna savaşında ABD yönetimine gelen Donald Trump’ın Ukranya sunulan askeri teçhizat desteğinin mali bir yük olmasını sebep göstererek Ukrayna’da yaşanan savaşı durdurma ve verilen silahların maliyetlerinin tanzim edilebilmesi için Ukrayna da bulunan bu değerli madenleri işletme üzerine anlaşmalar yapmaya çalışılmıştır. Başta ABD olmak üzere teknoloji ürün üretim yapan devletler ihtiyaç duydukları madenlere ulaşma konusunda istek arzularını belirterek piyasalarda, uluslararası ilişkilerde ve savunma sanayi/savaş olasılıkları ambargolar diplomatik krizler yaşanma potansiyeli taşımaktadır.

Türkiye Eskişehir’de bulunan yüksek miktarda değerli toprak elementlerinin keşfi değerli maden ihtiyacı duyan ülkelerin dikkatlerinin Türkiye ye çevrilmesine vesile olmuştur. Sivil alandan savunma sanayi ürünleri başta olmak üzere geniş bir ürün yelpazesinin ana temel birleşenlerinde etkin payı olan değerli toprak elementleri ve madenler ülkelerin ekonomik ve güvenlik alanlarını etkilemekte küresel bir piyasaya da varlığını sürdürmektedir. Eskişehir’de bulunan yüksek miktarda değerli nadir toprak elementlerinin değerlendirilmesi konusunda Türkiye önümüzdeki dönemde bu madenlerin çıkarılması, işlenmesi, ürünlere dönüştürülüp iç ihtiyaç ve ihracat kalemi haline dönüştürülmesi elzemdir. Türkiye’nin elinde bulundurduğu bu yüksek potansiyeli en verimli şekilde kullanması savunma sanayinde geliştirilen ürünlerin yapısında iyileştirmelere gidilerek daha dayanıklı ve kullanışlı modernizasyon süreçlerine geçilmesi gerekmektedir. Çin ile ekonomik ve değerli madenler konusu üzerinde kriz yaşaması muhtemel olan ABD’nin alternatifler arayacağı aşikardır. Çi’in ülke sınırları içerisindeki kaynakların yabancı ülkelerin kendi menfaatleri adına kullanmasının önüne geçmek ve karşı silah olarak kendisine doğrultulmaması adına yasal düzenlemelerle daha kontrollü bir yol izlemesi Türkiye’nin de dikkatle takip ederek benzer uygulamalar konusunda TBMM’de tartışılarak gerekli yasal düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Önem arz eden bu değerli toprak elementlerini bilmeliyiz bu minvalde madenin bileşenleri, çıkarılması ve işlenmesi, uygulama alanlarını detaylı şekilde aşağıda sunmaktayım.

Nadir Toprak Elementleri: Teknolojinin Gizli Gücü ve Jeopolitik Değeri

Nadir Toprak Elementleri (NTE), periyodik tablonun lantanitler grubunda yer alan 15 elemente, kimyasal özellikleri benzer olduğu için genellikle İtriyum (Y) ve Skandiyum (Sc)’un da eklenmesiyle oluşan, toplamda 17 elementten oluşan kritik bir maden grubudur. İsimlerine rağmen yerkabuğunda görece bol bulunurlar; ancak ekonomik olarak kârlı bir şekilde çıkarılmaları ve işlenmeleri zor olduğu için “nadir” olarak adlandırılırlar.

Sivil ve Askeri Alanda Kullanım Alanları

NTE’lerin benzersiz manyetik, katalitik ve optik özellikleri, onları hem sivil hem de askeri alanda birçok yüksek teknolojili ürünün kritik bir bileşeni haline getirir.

Sivil Ürünler ve Uygulamalar:

Elektronik: Akıllı telefonlar, bilgisayarlar, tabletler, TV’ler ve diğer ekranlar için LCD/LED fosforları (özellikle Europium ve İtriyum), hoparlörler, mikrofonlar ve titreşim motorları için güçlü kalıcı mıknatıslar (Neodimyum, Praseodim, Disprozyum).

Yenilenebilir Enerji: Rüzgâr türbinleri ve elektrikli araç (EV) motorları için yüksek performanslı kalıcı mıknatıslar (Neodimyum, Praseodim, Disprozyum).

Sağlık ve Optik: Manyetik Rezonans Görüntüleme (MRG) cihazları, lazer sistemleri, kamera/teleskop mercekleri ve fiber optik kablolar.

Sanayi: Petrol rafinerilerinde katalizörler (Seryum), otomobil egzoz sistemlerinde katalitik konvertörler ve özel cam/seramik ürünlerin renklendirilmesi veya parlatılması (Lantan, Seryum).

Askeri Ürünler ve Uygulamalar:

• Savunma Teknolojileri: Güdümlü füze sistemleri, yakıt sistemleri, radar sistemleri, gece görüş kameraları ve sensörler.
• Hava ve Uzay Araçları: Yüksek performanslı savaş uçakları (örneğin F-35), uydular ve uzay araçları için kritik bileşenler, hafif ve dayanıklı alaşımlar.
• Silah Sistemleri: Lazer sistemleri ve iletişim sistemleri.
• Enerji ve Manyetizma: Yüksek sıcaklıkta stabil kalabilen güçlü mıknatısların kullanıldığı askeri motorlar ve jeneratörler.

Küresel Rezervler ve Üretim Dağılımı

NTE’lerin küresel dağılımı oldukça dengesizdir ve bu durum, jeopolitik açıdan büyük önem taşımaktadır.

Çin, hem en büyük rezerve hem de tartışmasız en büyük üretim ve işleme kapasitesine sahip olarak küresel tedarik zincirinde tekelleşmiş durumdadır. Bu durum, diğer ülkelerin tedarik güvenliği endişelerini artırmakta ve ABD ile Avrupa Birliği’nin yerel üretim ve alternatif tedarik zincirleri oluşturma çabalarını hızlandırmasına neden olmaktadır. Türkiye’de ise Eskişehir-Beylikova’da keşfedilen rezervin, bazı iddialara göre Çin’den sonra dünyanın ikinci büyük rezervi olma potansiyeli (694 milyon ton cevher) bulunmakta olup, tesisleşme ve ekonomik fizibilite çalışmaları devam etmektedir.

Çıkarma, İşleme Süreçleri ve Maliyet Analizi

Nadir Toprak Elementlerinin madencilikten nihai ürüne kadar olan süreci, yüksek maliyetli ve karmaşık teknik zorluklarla doludur. Bu zorluklar elementlerin “nadir” kabul edilmesinin temel nedenidir. 

1. Çıkarma (Madencilik) Teknikleri:

• Açık İşletme/Yeraltı Madenciliği: Cevherin doğrudan topraktan çıkarılması. Bu geleneksel yöntem, büyük miktarda cevher hareketini gerektirir.
• Yerinde Çözelti Madenciliği: Yüksek çevre riski nedeniyle kısıtlı kullanılan bu teknikte, asitli çözeltiler cevheri yer altındayken çözmek için enjekte edilir. Özellikle iyon adsorpsiyon kil yataklarında kullanılır.
• İkincil Kaynaklardan Geri Kazanım: Ömrünü tamamlamış elektronik atıklar (e-atık), kömür külleri veya madencilik atıklarından NTE’lerin geri dönüştürülerek elde edilmesi, sürdürülebilir bir alternatif olarak öne çıkmaktadır.

2. Cevher Zenginleştirme:

Çıkarılan cevherdeki NTE konsantrasyonunu artırmak için fiziksel ayırma yöntemleri (yerçekimi, manyetik ayırma ve flotasyon) kullanılır.

3. Kimyasal İşleme ve Ayırma (Rafinasyon):

Bu aşama sürecin en zorlu ve pahalı kısmıdır.

• Ekstraksiyon: Zenginleştirilmiş cevher kimyasal olarak işlenerek (genellikle asitlerle çözündürülerek) NTE’lerin birbirinden ayrılması gerekir. NTE’lerin kimyasal özellikleri birbirine çok benzediği için sıvı-sıvı ekstraksiyon gibi çok aşamalı, enerji yoğun ve karmaşık kimyasal işlemler gerekir.
• Maliyet ve Teknik Zorluklar: Ayırma işlemi, yüksek saflık ve yüksek teknik uzmanlık gerektirir. Kullanılan kimyasallar ve ortaya çıkan atıklar (özellikle radyoaktif elementler olan Toryum ve Uranyum içerebilen maden atıkları) nedeniyle büyük çevre ve insan sağlığı riskleri taşır. Bu çevresel maliyetler ve bertaraf zorlukları, toplam işletme maliyetini önemli ölçüde artırmaktadır.

Maliyet:

Yatırım maliyetleri (maden, tesisleşme), işletme maliyetleri (kimyasallar, enerji), çevre düzenlemelerine uyum ve atık bertaraf maliyetleri nedeniyle NTE üretimi, diğer birçok madencilik operasyonuna göre daha yüksek sermaye yoğunluğuna ve daha yüksek işletme riskine sahiptir. Çin’in piyasaya hakimiyetinde, bir dönem çevre düzenlemelerini göz ardı ederek düşük maliyetle üretim yapması önemli bir rol oynamıştır.

Sonuç olarak, Nadir Toprak Elementleri, kritik teknolojiler ve ulusal güvenlik açısından stratejik öneme sahip olup, küresel tedarik zinciri ve jeopolitik dengeler için merkezi bir rol oynamaya devam edecektir. Türkiye’nin gelişmekte olan yüksek teknoloji hamlesi nezdinde hammadde ihtiyacı gün geçtikçe artış gösterecektir. Dışa bağımlılığın minimize edilme girişimlerinin süreklilik arz etmesi yerli kaynaklar üzerinden ihtiyaçların karşılanarak sivil alandan askeri savunma sanayi ürünlerine kadar bir çok gereksinimler karşılanabilecektir. Bu minvalde yer altı kaynaklarımızın en etkin şekilde güvenliği sağlanarak kullanılması Türkiye adına bir beka meselesi olarak nitelendirilebilir.